شکیات نماز 23 قسم است : هشت قسم آن شکهائی است که نماز را باطل میکند و
به شش قسم آن نباید اعتنا کرد ونه قسم دیگر آن صحیح است .
شکهای مبطل
مسأله 1165
شکهائی که نماز را باطل میکند از این قرار است : اول شک در شماره رکعتهای نماز دو
رکعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر ، ولی شک در شماره رکعتهای نماز مستحب دو رکعتی و
بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمیکند . دوم شک در شماره رکعتهای نماز سه
رکعتی . سوم آن که در نماز چهار رکعتی شک کند که یک رکعت خوانده یا بیشتر . چهارم
آن که در نماز چهار رکعتی پیش از تمام شدن سجده دوم ، شک کند که دو رکعت خوانده یا
بیشتر ، در این صورت نمازش باطل و باید اعاده کند ، و بهتر آن است که عمل به حکم
شک نماید نماز را اعاده کند . پنجم شک بین دو و پنج یا دو و بیشتر از پنج . ششم شک
بین سه وشش یا سه و بیشتر از شش . هفتم شک در رکعتهای نماز که نداند چند رکعت
خوانده است . هشتم شک بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن
سجده دوم باشد یا بعد از آن .
مسأله 1166
اگر یکی از شکهای باطل کننده برای انسان پیش آید ، نمیتواند نماز را به هم بزند ،
ولی اگر بقدری فکر کند که شک پابرجا شود به هم زدن نماز مانعی ندارد.
شکهائیکه نباید بآنها اعتنا کرد
مسأله 1167
شکهائی که نباید به آنها اعتنا کرد از این قرار است : اول شک در چیزی که محل بجا
آوردن آن گذشته است ، مثل آن که در رکوع شک کند که حمد را خوانده یا نه . دوم شک
بعد از سلام نماز . سوم شک بعد از گذشتن وقت نماز . چهارم شک کثیر الشک یعنی کسی
که زیاد شک میکند . پنجم شک امام در شماره رکعتهای نماز در صورتی که مأموم شماره
آنها را بداند و همچنین شک مأموم در صورتی که امام شماره رکعتهای نماز را بداند .
ششم شک در نماز مستحبی .
1 شک در چیزی که محل آن گذشته است
مسأله 1168
اگر در بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب آن را انجام داده یا نه ، مثلا شک
کند که حمد خوانده یا نه ، چنانچه مشغول کاری که باید بعد از آن انجام دهد نشده ،
باید آنچه را که در انجام آن شک کرده بجا آورد ، و اگر مشغول کاری که باید بعد از
آن انجام دهد شده به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1169
اگر در بین خواندن آیه‌ای شک کند که آیه پیش را خوانده یا نه یا وقتی آخر آیه را
میخواند شک کند که اول آنرا خوانده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1170
اگر بعد از رکوع یا سجود شک کند که کارهای واجب آن مانند ذکر و آرام بودن بدن را
انجام داده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1171
اگر در حالی که به سجده میرود شک کند که رکوع کرده یا نه ، یا شک کند که بعد از
رکوع ایستاده یا نه ، به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1172
اگر در حال برخاستن شک کند که تشهد را بجا آورده یا نه ، باید اعتنا نکند ولی اگر
شک کند که سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد وبجا آورد .
مسأله 1173
کسی که نشسته یا خوابیده نماز میخواند ، اگر موقعی که حمد یا تسبیحات میخواند ، شک
کند که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از
آن که مشغول حمد یا تسبیحات شود ، شک کند که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه ،
باید بجا آورد .
مسأله 1174
اگر شک کند که یکی از رکنهای نماز را بجا آورده یا نه ، چنانچه مشغول کاری که بعد
از آن است نشده ، باید آن را بجا آورد مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شک کند که دو
سجده را بجا آورده یا نه باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید که آن رکن را بجا
آورده بوده ، چون رکن زیاد شده نمازش باطل است .
مسأله 1175
اگر شک کند عملی را که رکن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول کاری که بعد از آن
است نشده ، باید آن را بجا آورد ، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شک کند که حمد را
خوانده یا نه ، باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید که آن را بجا
آورده بوده چون رکن زیاد نشده نماز صحیح است .
مسأله 1176
اگر شک کند که رکنی را بجا آورده یا نه ، چنانچه مشغول تشهد است اگر شک کند که دو
سجده را بجا آورده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر یادش بیاید که آن رکن
را بجا نیاورده ، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده ، باید آن را بجا آورد و اگر
مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که
دو سجده را بجا نیاورده ، باید بجا آورد و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید
نمازش باطل است .
مسأله 1177
اگر شک کند عملی را که رکن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول کاری که بعد از آنست
شده ، باید به شک خود اعتنا نکند ، مثلا موقعی که مشغول خواندن سوره است ، اگر شک
کند که حمد را خوانده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند ، و اگر بعد یادش بیاید
که آنرا بجا نیاورده در صورتی که مشغول رکن بعد نشده ، باید بجا آورد و اگر مشغول
رکن بعد شده ، نمازش صحیح است . بنابر این اگر مثلا در قنوت یادش بیاید که حمد را
نخوانده ، باید بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید نماز او صحیح است .
مسأله 1178
اگر شک کند که سلام نماز را گفته یا نه ، یا شک کند درست گفته یا نه ، چنانچه
مشغول تعقیب نماز یا نماز دیگر شده ، یا به واسطه انجام کاری که نماز را به هم
میزند ، از حال نمازگزار بیرون رفته ، باید به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از
اینها شک کند ، باید سلام را بگوید . اما اگر در صحیح گفتن سلام شک کند در هر صورت
باید به شک خود اعتنا ننماید چه مشغول کار دیگر شده باشد یا نه .
2 شک بعد از سلام
مسأله 1179
اگر بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شک کند رکوع کرده یا
نه ، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت به
شک خود اعتنا نکند ، ولی اگر هر دو طرف شک او باطل باشد ، مثلا بعد از سلام نماز
چهار رکعتی شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت ، نمازش باطل است .
3 شک بعد از وقت
مسأله 1180
اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه ، یا گمان کند که نخوانده
، خواندن آن لازم نیست ، ولی اگر پیش از گذشتن وقت ، شک کند که نماز خوانده یا نه
، یا گمان کند که نخوانده ، باید آن نماز را بخواند بلکه اگر گمان کند که خوانده ،
باید آن را بجا آورد .
مسأله 1181
اگر بعد از گذشتن وقت شک کند که نماز را درست خوانده یا نه به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1182
اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز خوانده ولی نداند به
نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار رکعت نماز قضا به نیت نمازی که بر او واجب
است بخواند .
مسأله 1183
اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا ، بداند یک نماز خوانده ولی نداند سه رکعتی
خوانده یا چهار رکعتی باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند .
4 کثیر الشک ( کسی که زیاد شک میکند )
مسأله 1184
اگر کسی در یک نماز سه مرتبه شک کند ، یا در سه نماز پشت سرهم مثلا در نماز صبح و
ظهر و عصر شک کند ، کثیر الشک است و چنانچه زیاد شک کردن او از غضب یا ترس یا
پریشانی حواس نباشد ، به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1185
کثیر الشک اگر در بجا آوردن چیزی شک کند ، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل
نمیکند ، باید بنا بگذارد که آن را بجا آورده ، مثلا اگر شک کند که رکوع کرده یا
نه ، باید بنا بگذارد که رکوع کرده است ، واگر بجا آوردن آن نماز را باطل میکند
باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده مثلا اگر شک کند که یک رکوع کرده یا بیشتر
چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل میکند باید بنا بگذارد که بیشتر از یک رکوع نکرده
است .
مسأله 1186
کسی که در یک چیز نماز زیاد شک میکند ، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شک کند باید
بدستور آن عمل نماید ، مثلا کسی که زیاد شک میکند سجده کرده یا نه اگر در بجا
آوردن رکوع شک کند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده است رکوع را بجا
آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نکند .
مسأله 1187
کسی که در نماز مخصوصی مثلا در نماز ظهر زیاد شک میکند اگر در نماز دیگر مثلا در
نماز عصر شک کند ، باید به دستور شک رفتار نماید .
مسأله 1188
کسی که وقتی در جای مخصوصی نماز میخواند زیاد شک میکند ، اگر در غیر آنجا نماز
بخواند وشکی برای او پیش آید به دستور شک عمل نماید .
مسأله 1189
اگر انسان شک کند که کثیر الشک شده یا نه ، باید به دستور شک عمل نماید . وکثیر الشک
تا وقتی یقین نکند که به حال معمولی مردم برگشته باید به شک خود اعتنا نکند .
مسأله 1190
کسی که زیاد شک میکند ، اگر شک کند رکنی را بجا آورده یا نه ، و اعتنا نکند بعد
یادش بیاید که آن را بجا نیاورده ، چنانچه مشغول رکن بعد نشده ، باید آن را بجا
آورد ، و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر شک کند رکوع کرده یا نه
و اعتنا نکند ، چنانچه پیش از سجده یادش بیاید که رکوع نکرده ، باید رکوع کند و
اگر در سجده یادش بیاید ، نمازش باطل است .
مسأله 1191
کسی که زیاد شک میکند ، اگر شک کند چیزی را که رکن نیست بجا آورده یا نه واعتنا
نکند وبعد یادش بیاید که آن را بجا نیاورده ، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته
باید آنرا بجا آورد ، و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است ، مثلا اگر شک کند که
حمد خوانده یا نه و اعتنا نکند ، چنانچه در قنوت یادش بیاید که حمد نخوانده ، باید
بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید نماز او صحیح است . 5 شک امام ومأموم
مسأله 1192
اگر امام جماعت در شماره رکعتهای نماز شک کند مثلا شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار
رکعت ، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام
بفهماند که چهار رکعت خوانده است ، امام باید نماز را تمام کند و خواندن نماز
احتیاط لازم نیست ونیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده است
ومأموم در شماره رکعتهای نماز شک کند ، باید به شک خود اعتنا ننماید .
6 شک در نماز مستحبی
مسأله 1193
اگر در شماره رکعتهای نماز مستحبی شک کند ، چنانچه طرف بیشتر شک نماز را باطل
میکند ، باید بنا را بر کمتر بگذارد مثلا اگر در نافله صبح شک کند که دو رکعت
خوانده یا سه رکعت ، باید بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است و اگر طرف بیشتر شک
نماز را باطل نمیکند ، مثلا شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت به هر طرف شک عمل
کند ، نمازش صحیح است .
مسأله 1194
کم شدن رکن ، نافله را باطل میکند بنابر احتیاط واجب ، ولی زیاد شدن رکن ، آن را
باطل نمیکند ، پس اگر یکی از کارهای نافله را فراموش کند و موقعی یادش بیاید که
مشغول رکن بعد از آن شده باید آن کار را انجام دهد و دوباره آن رکن را بجا آورد
مثلا اگر در بین رکوع یادش بیاید که سوره را نخوانده ، باید برگردد و سوره را
بخواند و دوباره به رکوع رود .
مسأله 1195
اگر در یکی از کارهای نافله شک کند ، خواه رکن باشد یا غیر رکن ، چنانچه محل آن
نگذشته ، باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته ، به شک خود اعتنا نکند.
مسأله 1196
اگر در نماز مستحبی دو رکعتی گمانش به سه رکعت یا بیشتر برود یا گمانش به دو رکعت
یا کمتر برود باید به همان گمان عمل کند ، مثلا اگر گمانش به یک رکعت میرود
احتیاطا باید یک رکعت دیگر بخواند .
مسأله 1197
اگر در نماز نافله کاری کند که برای آن سجده سهو واجب میشود ، یا یک سجده یا تشهد
را فراموش نماید ، لازم نیست بعد از نماز ، سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا
آورد .
مسأله 1198
اگر شک کند که نماز مستحبی را خوانده یا نه ، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار
وقت معین نداشته باشد ، بنا بگذارد که نخوانده است . و همچنین است اگر مثل نافله
یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شک کند که آن را بجا آورده یا نه ،
ولی اگر بعد از گذشت وقت شک کند که خوانده است یا نه ، به شک خود اعتنا نکند .
شکهای صحیح
مسأله 1199
در نه صورت اگر در شماره رکعتهای نماز چهار رکعتی شک کند ، باید فورا فکر نماید پس
اگر یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا کرد ، همان طرف را بگیرد و نماز را تمام کند
وگرنه به دستورهائی که گفته میشود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است : اول :
آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت ، که باید
بنا بگذارد سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از
نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به دستوری که بعدا گفته میشود
بجا آورد . دوم : شک بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنا
بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند وبعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط
ایستاده بخواند . سوم : شک بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم که
باید بنا بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده وبعد دو رکعت
نشسته بجا آورد ، ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یکی
از این سه شک برایش پیش آید باید نماز را رها کند و دوباره بخواند . چهارم : شک
بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنا بر چهار بگذارد و نماز
را تمام کند وبعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول ، یا پیش
از سر برداشتن از سجده دوم ، این شک ، برای او پیش آید ، بنابر احتیاط واجب باید
به دستوری که گفته شد عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند . پنجم : شک بین سه و
چهار ، که در هر جای نماز باشد ، باید بنابر چهار بگذارد ونماز را تمام کند و بعد
از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد . ششم : شک بین
چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد ویک
رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد . هفتم : شک بین سه و پنج در
حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند ونماز را سلام دهد و دو رکعت نماز
احتیاط ایستاده بجا آورد . هشتم : شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده ، که
باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده وبعد
دو رکعت نشسته بجا آورد . نهم : شک بین پنج و شش در حال ایستاده که باید بنشیند و
تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد .
مسأله 1200
اگر یکی از شکهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشکند و چنانچه نماز را
بشکند معصیت کرده است ، پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل میکند مثل رو
گرداندن از قبله ، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است . و اگر بعد از انجام
کاری که نماز را باطل میکند ، مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است .
مسأله 1201
اگر یکی از شکهائی که نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید ، چنانچه
انسان نماز را تمام کند وبدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت کرده
است . پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل میکند نماز را از سر گرفته ، نماز
دومش هم باطل است و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل میکند ، مشغول نماز شده
نماز دومش صحیح است .
مسأله 1202
وقتی یکی از شکهای صحیح برای انسان پیش آید چنانکه گفته شد ، باید فورا فکر کند
ولی اگر چیزهائی که به واسطه آنها ممکن است یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا شود ،
از بین نمیرود ، چنانچه کمی بعد فکر کند اشکال ندارد ، مثلا اگر در سجده شک کند
میتواند تا بعد از سجده فکر کردن را تأخیر بیندازد .
مسأله 1203
اگر اول گمانش به یک طرف بیشتر باشد ، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود ، باید به
دستور شک عمل نماید . واگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد وبه طرفی که وظیفه او
است بنا بگذارد ، بعد گمانش به طرف دیگر برود ، باید همان طرف را بگیرد ونماز را
تمام کند .
مسأله 1204
کسی که نمیداند گمانش به یک طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است باید
احتیاط کند ودر هر مورد احتیاط ، بطور مخصوصی است که در کتابهای مفصل گفته شده است
.
مسأله 1205
اگر بعد از نماز بداند که در بین نماز حال تردیدی داشته که مثلا دو رکعت خوانده یا
سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند که گمانش به خواندن سه رکعت بوده یا هر
دو طرف در نظر او مساوی بوده باید نماز احتیاط را بخواند .
مسأله 1206
اگر موقعی که تشهد میخواند ، یا بعد از ایستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده یا
نه و در همان موقع یکی از شکهائی که اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح
میباشد ، برای او پیش آید مثلا شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت ، باید به
دستور آن شک عمل کند وبنابر احتیاط واجب نمازش را هم دوباره بخواند .
مسأله 1207
اگر پیش از آن که مشغول تشهد شود ، یا در رکعتهائی که تشهد ندارد پیش از ایستادن ،
شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه ، و در همان موقع یکی از شکهائی که بعد از
تمام شدن دو سجده صحیح است ، برایش پیش آید نمازش باطل است .
مسأله 1208
اگر موقعی که ایستاده بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شک کند ویادش بیاید که
دو سجده از رکعت پیش بجا نیاورده نمازش باطل است .
مسأله 1209
اگر شک او از بین برود و شک دیگری برایش پیش آید ، مثلا اول شک کند که دو رکعت
خوانده یا سه رکعت ، بعد شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت ، باید به دستور
شک دوم عمل نماید .
مسأله 1210
اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلا بین دو و چهار شک کرده ، یا بین سه و چهار
، احتیاط واجب آن است که به دستور هر دو عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند .
مسأله 1211
اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکی برای او پیش آمده ولی نداند از شکهای باطل
بوده یا از شکهای صحیح و اگر از شکهای صحیح بوده کدام قسم آن بوده است بنابر
احتیاط واجب باید به دستور شکهائی که صحیح بوده و احتمال میداده عمل کند و نماز را
هم دوباره بخواند .
مسأله 1212
کسی که نشسته نماز میخواند اگر شکی کند که باید برای آن یک رکعت نماز احتیاط
ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند ، باید دو رکعت نشسته بجا آورد . بلکه اگر شکی
کند که باید برای آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند ، باید دو رکعت نشسته بجا
آورد .
مسأله 1213
کسی که ایستاده نماز میخواند ، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود ،
باید مثل کسی که نماز را نشسته میخواند و حکم آن در مسأله پیش گفته شده ، نماز
احتیاط را بجا آورد .
مسأله 1214
کسی که نشسته نماز میخواند ، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به
وظیفه کسی که نماز را ایستاده میخواند عمل کند.
